Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov 78 yaşında hayata veda etti. Ülkenin bundan böyle izleyeceği rota geniş bir coğrafya için önem taşıyor.

Yirmi altı yıldır Özbekistan‘ın kaderine hükmeden İslam Kerimov, 78 yaşında vefat etti. Bu durum Özbekistan için büyük bir değişiklik anlamına geliyor; zira Kerimov pek çok açıdan Özbek devletinin ta kendisiydi. Kerimov’un ölümü, tüm bölgenin istikrarını etkileyebilecek bir geçiş sürecinin başladığı anlamına geliyor.

Sorun şu ki, kapalı rejimle yönetilen 31 milyon nüfuslu bu ülkede ipleri kimin ele alacağını ve nasıl bir geçiş süreci yaşanacağını tahmin etmek kolay değil. Yabancı gözlemciler için Özbekistan büyük ölçüde kapalı bir kutu. Kerimov’un aslında günler önce öldüğü, ancak bu haberin gizlendiğine dair söylentiler bile bu açıdan iyi bir gösterge.

Bağımsız Özbekistan’ın ilk (ve şimdiye kadarki tek) cumhurbaşkanı Kerimov’un ölümü, Özbekistan için bir dönüm noktası anlamına geliyor. Aslında Orta Asya’daki eski Sovyet cumhuriyetlerinde siyasal yaşam, SSCB’nin yıkıldığı 1991’den beri adeta donmuş durumda. Mesela Kazakistan, Nursultan Nazarbayev’den başka cumhurbaşkanı  görmedi; Tacikistan devlet başkanı İmamali Rahman da 1992’den beri görevde. Türkmenistan‘ın egzantrik lideri Saparmurat Niyazov-Türkmenbaşı 2006’daki ani ölümüne kadar iktidardaydı, sonra yerine dişçisi (ve eski sağlık bakanı) Kurbankulu Berdimuhammedov geçti ve onun kurduğu sistemi büyük ölçüde devam ettirdi. Siyaseten bölgenin en hareketli ülkesi Kırgızistan denebilir, zira 1991’den beri dört cumhurbaşkanı gördü.

Yetimhanede büyüyen ve tam bir Sovyet bürokratı olarak yetişen İslam Kerimov, Özbekistan’ın başına daha SSCB yıkılmadan geçmişti. 1989 yılında Özbekistan Komünist Partisi’nin Genel Sekreteri olan Kerimov, 1990’da da Özbekistan’ın devlet başkanı oldu. Ülkenin bağımsızlığına kavuşmasından sonra da makamını korudu ve şimdiye kadar yapılan tüm cumhurbaşkanlığı seçimlerini yüzde 90’lı oylarla kazandı.

Freedom House, Özbekistan’daki siyasal özgürlük düzeyini “kötüler arasında en kötülerinden biri” diye tanımlıyor. KGB‘den miras istihbarat mekanizmalarını kullanarak ülkedeki her türlü muhalefeti susturan Kerimov, 2005’teki Andican olaylarında da görüldüğü gibi, protesto gösterilerini bastırmak için kan dökmekten çekinmeyen bir liderdi.

1999’da radikal islamcı örgütlerin düzenlediği bombalı saldırılarla sarsılan Özbekistan‘da kendisi de bir suikastten kurtulan Kerimov, tüm İslamcı örgüt ve hareketleri baş düşmanı ilan etmişti. Afganistan‘a bitişik Fergana Vadisi’nde bir hayli etkin olan bu örgütler, Taşkent yönetimi için daimî bir başağrısı olmaya devam ediyor. Şanghay İşbirliği Örgütü‘nün kurucu üyelerinden Özbekistan‘ın, bu teşkilatın Anti-Terör Ajansı‘na ev sahipliği yapması boşuna değil.

İslam Kerimov’un defnedileceği Semerkant şehri, Timur döneminden kalma tarihi eserleriyle tanınıyor

11 Eylül 2001 terör saldırıları bu açıdan İslam Kerimov‘un elini bir hayli rahatlatmıştı. ABD önderliğindeki koalisyon güçlerinin Taliban ve el-Kaide’ye karşı giriştiği Afganistan operasyonuna tam destek veren Kerimov, ülkesinde ABD üslerinin kurulmasını da kabul ederek, bu dönemde Washington’un stratejik ortaklarından biri haline geldi.

Ancak Kerimov‘un ülkedeki her türlü muhalefeti radikal İslamcı terörle özdeşleştirmesi ve özellikle de 2005’te Andican‘da yaşananlar Batı dünyası tarafından sert eleştirilere uğradı. Bunun üzerine Özbekistan yeniden Rusya’yla yakınlaşmaya yöneldi; 2005 sonlarında da ülkedeki Amerikan üsleri kapatıldı.

ABD ve (2005-2009 arası ülkeye silah ambargosu uygulayan) Avrupa Birliği, bu baskıların  Özbekistan’ı Rusya‘ya yapıştırmaktan başka bir işe yaramadığını gördüler ve zamanla bu ülkeye yönelik tavırlarını yumuşattılar. Buna karşılık Özbekistan da Afganistan operasyonuna destek vermeye devam etti. Afganistan’daki istikrarsızlığın Özbekistan için doğrudan tehdit oluşturmasının etkisini de bu çerçevede elbette yabana atmamalı.

Özbekistan’ın zaman zaman Rusya’yı Çin ile dengelemeye çalıştığı da gözlemleniyor. Örneğin 2012’de Taşkent, Rusya’nın başını çektiği Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (CSTO) üyeliğinden ayrıldı; ülkenin stratejik yatırımlarından biri olan ve Fergana Vadisi’ni de kapsayan demiryollarının inşasını ise Çin‘e emanet etti.

Özbekistan dünyanın dördüncü büyük altın madeni rezervlerine sahip

Tacikistan ve Kırgızistan‘ın elektriğini sağlayan Özbekistan, son yıllarda elektrik dağıtım şebekesini Afganistan ve Pakistan‘a kadar uzatarak bölgesel ağırlığını arttırma arayışına da girdi. Ancak insan hakları ihlalleri de tamamen gündemden düşmüş değil. Bir çok uluslararası tekstil firması, dünyanın altıncı büyük pamuk üreticisi olan Özbekistan’ın pamuğunu boykot etmeye devam ediyor.

Yakın zamanda İslam Kerimov’un canını en çok sıkan kişi ise, muhtemelen büyük kızı Gülnara oldu. Akademisyen, diplomat, işkadını, pop yıldızı ve moda tasarımcısı olan Gülnara Kerimova hakkında İsviçre‘de açılan para aklama ve yolsuzluk davaları devam ediyor. Kerimov, kendisini zor duruma düşüren kızını 2014’ten beri ev hapsinde tutuyordu. Özbekistan’ın dünyada yolsuzluğun en yaygın olduğu ülkelerden biri olduğunu da hatırlatalım.

Kerimov’un diğer kızı Lola ise Özbekistan’ın UNESCO nezdinde büyükelçisi. Sağlık durumu hep bir sır olarak saklanmış babasının hastaneye kaldırıldığını geçen hafta facebook hesabından duyuran da o olmuştu.

İslam Kerimov, 1990’ların başında “O’zbekiston – Kelajagi Buyuk Davlat ! / Özbekistan – Geleceği Büyük Devlet !” sloganını ortaya atmıştı. Bu geleceğin nasıl şekilleneceğini tüm bölge ülkeleri yanında küresel güçler de dikkatle izleyecek.

Özbekistan’da bir devir kapanırken, Asya kıtasının tam kalbinde yeni bir istikrarsızlık adası oluşmasını herhalde hiç kimse arzulamıyordur.

İslam Abduğanıyeviç Kerimov (1938-2016)