Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazanan kişinin ödül töreninde yapacağı konuşma özellikle edebiyat meraklıları tarafından her yıl heyecanla beklenen bir etkinlik olur. Ödül sahipleri de hem aldıkları ödülün prestiji nedeniyle, hem de yapacakları konuşmanın dünyanın dört bir yanında dikkatle takip edileceğini bildiklerinden hazırladıkları metne özel bir önem verirler.

Bu seneki Nobel Edebiyat Ödülü’nün sahibi Svetlana Alekseyeviç, Rusya’daki ve kendi ülkesi olan Belarus’daki otoriter rejimleri her zaman eleştirmiş bir yazar ve araştırmacı gazeteci. Rusya ile “Batı” arasındaki ilişkilerin hali ortadayken Rusça yazan muhalif bir isme Nobel Ödülü verilmiş olması, Alekseyeviç’in ödül töreninde yaptığı konuşmanın edebiyat dünyasının ötesinde de yankılanmasını sağladı.

67 yaşındaki Alekseyeviç, ömrünün önemli bir kısmını Sovyetler Birliği henüz ayaktayken geçirmiş, ardından bir sistemin çöküşüne ve ülkesinin yaşadığı dönüşüme de tanıklık etmiş. 1990’lı yıllarda dünyanın geneline yayılmış olan geleceğe dönük heves ve umuttan geriye pek bir şey kalmadığını hatırlattığı ödül töreninde, “umut devri yerini korku devrine bıraktı. Her şey tersine döndü ve zamanda geriye gittik. Şu an ikinci el – kullanılmış bir zamanı yaşıyoruz,” dedi Svetlana Alekseyeviç. Dünya olaylarını yakından takip edenler, yeniden bir Soğuk Savaş ortamının kotarılmakta olduğunu ve iki kutuplu bir yapının tekrar kurulması için uluslararası sistemin çeşitli yöntemlere zorlandığını söyleyip durmuyorlar mı zaten?

Alekseyeviç Rusya’dan bahsederken, “1990’larda elimize geçen fırsatı kaçırdık; önceliğimiz güçlü bir ülke mi, yoksa insanların düzgün hayatlar sürdüğü bir ülke mi kurmak diye sorulduğunda, güçlü ülke olmayı seçtik” diyor ve ekliyor: “sonuçta yine savaştayız, Ukrayna’daki kardeşlerimizle çarpışıp Suriye’yi bombardıman ediyoruz”. Belki de tüm ümitlerin ortadan kalktığını vurgulamak istediği için konuşmasına, “kaybedilmiş bir savaş üzerine” başlığını koymayı uygun görmüş.

Aslında Alekseyeviç’in de konuşmasında hatırlattığı gibi, savaş hali Rusların çok yabancısı oldukları bir psikoloji değil: “Ya savaştayız ya da savaşa hazırlanma halindeyiz. Yakından bakılırsa aslında hepimiz savaş mantığıyla düşünüyor, evde, sokakta savaş terminolojisiyle konuşuyoruz. O yüzden ülkemizde insan hayatı bu kadar ucuz”.

Savaş haline yatkınlığın çocukluktan itibaren kendilerine öğretildiğini anlatan Alekseyeviç, “bize insanların varoluş sebebinin sahip oldukları her şeyi vermeleri ve kendilerini feda etmeleri olduğu öğretildi; silahlı insanları sevmeyi öğrendik. Soluduğumuz hava zehirliydi,” diyor. Zehirli hava derken, sadece vaktiyle hakkında bir araştırma yayınladığı Çernobil faciasının radyoaktif kirliliğinden söz etmiyor elbette.

Bu ve buna benzer sözleri ve yazıları nedeniyle Alekseyeviç, Rusya ve Belarus yönetimleri nezdinde pek de sevilen biri değil, tahmin edileceği gibi. Bu nedenle, tarihte Nobel Edebiyat Ödülü almış ilk Belaruslu olmasına rağmen ödül töreni ülkesindeki televizyonlarda yayınlanmadı bile. Yönetimlerden kaynaklı bu tür olmsuz tepkilere alışık olan Alekseyeviç, kendisini esas üzen şeyin Rusya’daki diğer yazarların kendisine yönelik saldırgan üslubu olduğunu söylüyor. Gerçi daha önce Nobel ödülü almış Rus edebiyatçılar Bunin, Soljenitsin, Brodsky ya da Pasternak’ın yaşadıkları düşünülürse, bu da beklenmedik bir durum değil.

Alekseyeviç bu durumun, “ülkenin Slavofiller ve Batıcılar, diğer bir deyimle vatanperverler ve vatan hainleri diye ikiye bölündüğünü iddia eden iktidarlardan ve onların kutuplaştırıcı, saldırgan dilinden” kaynaklandığını söylüyor.

İnsan bazen, “Alekseyeviç sadece Rusya’dan mı bahsediyor?” diye kendi kendine sormuyor değil.   

(13 Aralık 2015)